SÜNEN EBU DAVUD

Bablar  –  Konular  –  Numaralar  

ŞEHR-İ REMEDAN BAHSİ

<< 1371 >>

بَاب فِي قِيَامِ شَهْرِ رَمَضَانَ / بَاب تَفْرِيعِ أَبْوَابِ شَهْرِ رَمَضَانَ

1. Ramazan Ay'ı Gecelerini (İhya Etmenin Fazileti)

 

حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ وَمُحَمَّدُ بْنُ الْمُتَوَكِّلِ قَالَا حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّزَّاقِ أَخْبَرَنَا مَعْمَرٌ قَالَ الْحَسَنُ فِي حَدِيثِهِ وَمَالِكُ بْنُ أَنَسٍ عَنْ الزُّهْرِيِّ عَنْ أَبِي سَلَمَةَ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يُرَغِّبُ فِي قِيَامِ رَمَضَانَ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَأْمُرَهُمْ بِعَزِيمَةٍ ثُمَّ يَقُولُ مَنْ قَامَ رَمَضَانَ إِيمَانًا وَاحْتِسَابًا غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ فَتُوُفِّيَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَالْأَمْرُ عَلَى ذَلِكَ ثُمَّ كَانَ الْأَمْرُ عَلَى ذَلِكَ فِي خِلَافَةِ أَبِي بَكْرٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ وَصَدْرًا مِنْ خِلَافَةِ عُمَرَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ أَبُو دَاوُد وَكَذَا رَوَاهُ عُقَيْلٌ وَيُونُسُ وَأَبُو أُوَيْسٍ مَنْ قَامَ رَمَضَانَ وَرَوَى عُقَيْلٌ مَنْ صَامَ رَمَضَانَ وَقَامَهُ

 

Ebü Hureyre (r.a.)'den; demiştir ki: Resûlullah (s.a.v.) kesin emir vermemekle beraber Ramazan(m gecelerini) ihyaya teşvik ederdi. Sonra "kim inanarak ve (ecrini) umarak Ramazanı(n gecelerini) ihya ederse, geçmiş günahları bağışlanır" buyururdu. Durum böyle iken Resûhıllah (s.a.v.) vefat etti. Ebû Bekr'in halifeliği döneminde ve Ömer (r.a.)'in halifeliğinin ilk yıllarında da durum böyleydi.

 

Ebû Dâvud dedi ki: Bu hadisi Ukayl bile Yûnus ve Ebû Uveys de aynı şekilde "Kim Ramazanın (gecelerini) ihya ederse..." diye ri­vayet etti(ler).

 

Ukayl ise, aynı hadisi bir de; "Kim Ramazanda (gündüzleri) oruç tutar geceleri de namaz kılarak onu ihya ederse" (şeklinde) rivayet etti.

 

 

Diğer tahric: Buhârî, teravih; Müslim, müsâfirîn; Tirmizî, savm; Nesaî, kıyamü'l-leyl, siyam; İbn Mâce, ikâme; siyam; Muvatta', ramazan; Dârimî, savm

 

 

AÇIKLAMA:

 

Metinde geçen "imânen ve ihtisâben" tâbirleri 'inanarak ve hesaba katarak" anlamına gelirler. Bu tâbirlerle anlatılmak istenen şudur: "Her kim hak olduğunu kabul ve tasdik ederek, ihlâsla, riya ve sümâ'dan uzak, sadece Allah'ın rızasını düşünerek Ramazan gecelerini ihya eder ve gündüzlerini de oruçluolarak'geçirirse, geçmiş günâhları affolu­nur." Hattâbi'ye göre ise, "imanen ve ihtisâben" kelimeleri "niyetlenerek ve azimet ederek" anlamlarına gelmektedir.

 

Hadisin zahirinden Ramazanın gündüzlerini oruçlu geçiren ve geceleri­ni de ihya eden kimsenin» büyük küçük bütün günahlarının affolunacağı an­laşılmaktadır. Hatta tbnü'l-Münzîr bu affa kesinlikle büyük günâhların da dâhil olduğunu söylemiştir. Fakat gerçekte söz konusu affın kapsamına gi­ren günâhlar sadece küçük günahlardır. Kul hakkının ise, sahibiyle helâllaşmadıkça hiçbir şekilde affolunmayacağını söylemeye lüzum yoktur. Nitekim İmam Nevevî burada affedileceği müjdelenen günahların sadece küçük gü­nahlar olduğunu söylüyor. Îmamü'l-Harameyn de bu gerçeği kesin bir dille ifade ediyor. Kadı îyaz da bu görüşün ehl-i sünnete ait genel bir görüş oldu­ğunu söylüyor. Nesâî'nin Süfyân'dan naklettiği rivayette ise, " = gelecek günâhları da affolunur" ibaresi bulunmaktadır. Nesâî'nin riva­yetinden başka daha pek çok hadislerde de bu kelimeye rastlanmaktadır. Bu­rada "daha işlenmedik bir günahın, henüz mevcut olmadığı halde affı nasıl olur?" diye akla bir soru gelebilir. Bu sorunun cevabı şöyledir: "Bu söz Al­lah'ın o kimseyi ileride işleyeceği büyük günâhlardan koruyacağını ifâde eden bir kinayeden ibarettir." Bazılarına göre de bu sözün mânâsı şudur: "Al­lah ileride bu kulun işleyeceği günahları daha işler-işlemez affedecektir."[Aynî, Umdetu'l-Kaarî, XI, 125.]

 

Buradaki rivayetlerde Ramazan orucunun ve teravihin küçük günahla­ra keffâret olacağı bildirildiği gibi daha başka rivayetlerde de Arefe günü tutulan orucun iki senelik günahlara, âşûra orucunun bir senelik günahlara, bazı rivayetlerde iki yılın ramazan oruçları aralarındaki günahlara keffâret olduğu keza iki umrenin ve cumanın aralarındaki günahlara keffâret sayıl­dığı bildirilmiştir. Bu neviden daha birçok hadisler vardır. Acaba bunların araları nasıl bulunur?

 

Cevâb: Evvelce de işaret ettiğimiz gibi, bu tarz hadislerden murad, sa­yılan hasletlerin herbiri küçük günâhlara keffâret olabileceğini göstermek­tir. Eğer günâhlar, hadislerde gösterilen zamanlara tesadüf ederlerse, bu hasletler onlara keffâret olur. Tesadüf etmezlerse, faillerine bakılır. Failleri henüz mükellef olmamış küçükler olur yahut hiç küçük günâh işlememiş ve­ya işlemiş de tevbekâr olmuş, yahut günâhından sonra hayır, hasenat yap­mış mükelleflerden olursa, böyleleri de günahları hasenat ile giderileceğinden mezkûr hasletlerle dereceleri yükselir, amel defterlerine hasenat yazılır. Ba­zıları da "büyük günâhların bir kısmı hafifletilir" demişlerdir.[Davudoğlu, Ahmed, Sahih-i Müslim terceme ve şerhi. IV, 276.]

 

Hafız îbn Hacer'in ve Nevevî'nin beyânlarına göre: "Bir ramazan ge­cesini ihya etmiş olmak için o gecenin tümünü ibâdetle geçirmek şart değil­dir. Sadece yatsı namazıyla birlikte teravîhi de kılmış olmak o geceyi ihya etmiş olmak için yeterlidir. Buhârî sarihlerinden Kirmanı'nin beyânına gö­re, bir ramazan gecesinin ihya edilmiş olması için yatsı namazıyla birlikte teravihi de kılmış olmanın yeterli olduğuna dair ilim adamları arasında gö­rüş birliği vardır."

 

Ancak Ramazan gecelerini ihya etmiş olmak için bütün ramazan gece­lerini ihya etmiş olmak gerekir. Ramazanın sadece bazı gecelerini ihya etmiş olmak hadisteki müjdeye erişmek için yeterli değildir. Hz. peygamber üm­metine farz olur korkusuyla teravihin mescidde cemaatle kılınmasını emret­mekten kaçındığı için, herkes ramazan gecelerini evinde kendi başına ihya etmeye başlamıştı. Resûl-i Ekrem dâr-i bekaya irtihal ettiği zaman da du­rum böyle idi. Hz. Ebû Bekir'in halifeliği esnasında da aynı durum devam etmekte idi. Ancak Hz. Ömer'in halifeliği zamanında bazı hikmet ve masla­hatlar icabı mescitte cemaatle kılınmaya başlandı. Nitekim bu mevzuda Müs­lim'de şöyle bir hadis vardır:

 

"Resulullah (s.a.v.) kendisine hurma yaprağından, yahut hasırdan bir hücrecik yaptı da çıkıp orada namaz kıldı. Derken bir takım adamlar kendisini tâkib ettiler ve (oraya) gelerek onun namazına uydular. Sonra bir gece gelip orada hazır oldular. Resulullah (s.a.v.) ağır davranarak yanlarına çıkmadı. Bu­nun üzerine onlar seslerini yükselttiler ve kapıyı taşladılar. Derken Resulullah (s.a.v.) öfkeli bir halde onların yanına çıktı ve kendilerine şunu söyledi:

 

"Yaptığınız şeye o kadar devam ettiniz ki bunun size farz olacağından korktum. Binaenaleyh siz bu namazı evlerinizde kılmalısınız. Çünkü farz na­maz müstesna, kişinin en hayırlı namazı evinde kıldığı namazdır."[Müslim, müsâfirîn]

 

Ayrıca 1373 numaralı hadis-i şerifte ifâde edildiği üzere Resûl-i Ekrem (s.a.v.) halkın iki gece kendisine uyarak namazı cemaatle kumalarına ses çı­karmamış. Ancak sözü geçen hâdise üçüncü gece cereyan etmiştir. Şevkâ-nî'nin beyânına göre, Resûl-i Ekrem'in halkın teravihi iki gece arkalarında kılmalarına izin verdiği halde, üçüncü gece üzerlerine farz olur korkusuyla izin vermemesi Ramazan gecelerinde nafileleri cemaatle kılmanın meşru ol­duğunu gösterir.[Şevkânî, Neylu'l-Evtâr, III, 62.]

 

İmam Şâtıbî'nin beyânına göre de, Resûl-i Ekrem'in bu uygulaması Ra­mazanda nafile namazları mescidde cemaatle kılmanın meşru olduğunu, fa­kat henüz vahy ve teşri' zamanı olduğu için halkın teravihi cemaatle edasının üzerlerine farz kılınmasına sebeb olur endişesiyle bundan vazgeçtiğini gösterir.[eş-Şâtıbî, el-t'tisâm, I, 256.]

 

Bu durum Hz. Ebû Bekr'in halifeliği döneminde de aynı şekilde devam etti. İmam Şâtibî'ye göre Hz. Ebû Bekr'in teravihin cemaatle kılınmasını sağ-lamayışının başlıca iki sebebi vardır:

 

a. O'nun içtihadına göre "gece namazlarını gecenin son vaktinde kıl­mak daha faziletlidir.'Bu bakımdan halkın teravihi gecenin son bölümünde evlerinde ayrı ayrı kılmalarını gecenin daha ilk saatlerinde toplu halde mes­cidde kılmalarına tercih etmiştir.

 

b. Dinden dönenlerle meşgul olurken teravih meselesinde yeni bir dü­zenlemeye girişme imkânı bulamamıştır. Çünkü dinden dönen kimselerle o gün için mücâdele etmek teravih namazının mescidde ve cemaatle kılınması­nı ele almaktan daha mühim idi.[eş-Şatibî, el-t'tisam, I, 256.]

 

Hz, Ömer de kendi halifelik döneminin ilk yıllarında bu meseleyle ilgi­lenmemişti. Nihayet Ramazan gecesi mescidde herkesin ayrı ayrı dağınık bir şekilde kendi başına namaz kılmakta olduğunu görünce bunların teravih na­mazlarım cemaatle kılmalarının daha doğru olacağını düşünerek buna ka­rar verdi ve hemen uygulamaya geçilmesini te'min etti. Sonra bir gece baktı ki cemaat imamlarıyla birlikte teravih kılıyorlar, bunu görünce çok sevindi ve "Bu ne güzel bir bid'attir"[Buhârî, teravih; Muvatta; ramazan] buyurdu. Rivayetler Hz. Ömer'in uygula­maya geçtiği tarihin hicretin 14. senesine rastladığını kaydetmektedirler.

 

Hz. Ömer bununla da kalmadı. Belli başlı bütün yerleşim merkezlerine haber göndererek teravihin cemaatle kılınmasını emretti. Medine'de biri er­keklere, biri de kadınlara olmak üzere iki imam tayin etti.[Tabakatu'I-kübrâ, III, 202; Tarihu'l-Taberî, III, 490, VI, 209.]

 

İmam Mâlik'in rivayetine göre Hz. Ömer, imam olarak tayin ettiği Übeyy b. Ka'b ile Temim ed-Dârî'ye; "halka onbir rekat namaz kıldırmalarım em­retti. Gerçekten bu rivayet, Müslim'in şu hadisine de uygun düşmektedir:

 

Hz. Âişe dedi ki:

 

Resûlullah (s.a.v.) ne ramazanda ne de ramazandan başka gecelerde on­bir rekattan fazla namaz kılmış değildir. Dört rekat namaz kılardı. Artık on­ların güzelliğini ve uzunluğunu sorma! Sonra dört rekat (daha) kılardı. Onların da güzelliğini ve uzunluğunu sorma! Sonra üç rekat namaz kılardı ben; "ya Resulullah vitri kılmadan mı uyursun?, dedim. Resûlullah (s.a.v.):

 

"Ya Âişe! Gerçekten benim gözlerim uyur, fakat kalbim uyumaz" buyurdu.[Müslim, müsâfirîn; Muvatta' ramazan; Buhârî, teravih]

 

Fakat yine İmam Mâlik'in Yezid b. Rûman'dan naklettiği bir hadiste Hz. Ömer zamanında halkın teravihi 23 rekat olarak kıldığı ifâde edilirken diğer bir rivayette de yirmi bir rekat olarak kıldığı söz konusudur.[Muvatta' ramazan; Neylü'l-Evtâr, III, 63.]

 

Öyleyse Hz. Ömer, Peygamber (s.a.v.)'in dâr-ı bekaya irtihâl etmesiyle vahy ve teşrî' döneminin sona erdiğini ve teravihin cemaatle edasının farz kılınması tehlikesinin ortadan kalktığını görerek artık halkın bunu cemaatle kılmasında bir sakıncanın kalmadığını anlamış ve hemen uygulamaya geç­miştir. Çünkü yukarıda da belirttiğimiz gibi Resûl-i Ekrem'in namaz kılar­ken kendisine uyarak teravih namazı kılanlara üç gece ses çıkarmaması teravihin cemaatle kılınmasının meşru' olduğuna en büyük delildir. Çünkü dinî bir meselede cevaz sabit olunca, Hz. Peygamberin vefatından sonra o cevazı yürürlükten kaldıracak yeni bir hüküm olamaz. Hz. Ömer'in bu uy­gulamasına seleften hiç bir kimse karşı çıkmamıştır. Bu da teravihin cemaatle kılınmasının caiz olduğuna dair icma' bulunduğunu gösterir.

 

Hz. Ömer'in; "bu ne güzel bid'attir" sözüne bakarak, teravihi cemaat­le kılmanın bid'at olduğunu zannetmek doğru değildir. Çünkü Hz. Ömer buradaki bid'at sözünü lügat manasında kullanmış, ıstılahı mânâsında kul­lanmamıştır. Başka bir deyişle Hz. Ömer bu sözüyle "dinin aslında bulun­madığı halde sonradan ihdas edilmiş bir ibâdet şekli" kast etmemiş, bilâkis "dinde yeri olduğu halde o güne kadar uygulamaya konulamayan fakat ye­ni uygulamaya konulabilen bir ibâdet şeklini" kast etmiştir.  el-İ'lisânı, I, 257. Fazla bilgi için bk. M. Baltacı, Menhecu Ömer b. el-Hattab fi't-teşri",s. 343-348.